Birt þann

Óvænt afrek miðaldra heila

Það hafa einhvern veginn öll aldurskeið fengið að njóta athygli og verið rannsökuð nema helst miður aldur. Heilar fóstra, barna og unglinga hafa verið rannsökuð í bak og fyrir, aldraðir nokkuð. En hinn miðaldra heili hefur ekki vakið spennu hjá rannsakendum. Kannski af því að við töldum okkur öll vita að þar gerðist lítið nema þá mishröð hnignun í takt við gránandi hár og slaknandi brjóst. 

Gróska hins miðaldra heila

Niðurstöður langtímarannsóknar sem fylgdi 6000 manns eftir í 40 ár og mældi reglulega hugræna getu, voru að þó að fólk verði hægara og gleymnara með aldrinum þá stóð fólk á aldrinum 40-60 ára sig betur en bæði yngra og eldra fólk í 4 af 6 mælingum á vitsmunum, sem sagt orðaforða, skilning, rökhugsun og rúmskynjun (sjá fyrir sér hvernig þrívíður hlutur liti út frá öðru sjónarhorni). Aðrar rannsóknir hafa sýnt að miðaldra heilinn notar bæði heilahvel við starf sitt og það gefur meiri kraft í hugræna vinnslu, fólk hefur dýpri skilning, sér stærri myndina betur.  Heimurinn verður ekki bara svartur og hvítur heldur greinir fólk fleiri blæbrigði, stjórnar betur tilfinningum sínum og er jákvæðara en það er á öðrum aldursstigum. Þetta eru auðvitað meðaltöl, einhverjir toppa 25 ára og aðrir 75 ára. Sumir ná aldrei miklum þroska, við þekkjum öll einhvern gamlan kjána, ekki satt?

Ekki hrörnun heldur streita

Mér sem konu sem hvorki telst vera ung né gömul, og passa því í þennan flokk „miðaldra“ þótti varið í að komast í bók sem rekur fjölda rannsókna, bæði langtíma, og þverskurðar auk megindlegra djúprannsókna sem sýna fram á að þvert á það sem allir halda, við hin miðaldra líka, er ýmislegt gott að gerast milli eyrnanna. Eins og alltaf tökum við frekar eftir því sem ekki í lagi. Ég verð miður mín þegar ég finn ekki bíllyklana enn eina ferðina eða hreinlega man ekki hvar ég lagði. Gleraugun enda í ísskápnum og  appelsínusafinn fer í skeið en lýsið í glasið. Þetta fékk mig til að halda að ég væri að verða stofnanamatur en var fullvissuð um af lækni að þetta væri ekki snemmtilkominn alzheimersjúkdómur, heldur tengt aldri og streitu.

Erum við að hætta of snemma að vinna?

Auk þess að rannsaka fólk á rannsóknarstofu hafa menn skoðað raunveruleg störf. Sumstaðar er fólk neytt til að hætta störfum við snemma. Þeir sem starfa við flug og flugumferðastjórn geta hætt störfum 55 ára því það var talið að þá væri heilanum farið að hraka. En rannsóknirnar í hermum sýndu að þau eldri tóku jafngóðar eða betri ákvarðanir en þau yngri.

Það að fólk man verr og er auðtruflaðra fer ekki framhjá því og fólk bregst við með því að útiloka truflanir. Þau slökkva á útvarpinu og skrifa hjá sér minnispunkta. Þetta er ekki galli heldur þvert á móti gerir vinnuna gegnsæja og praktískara t.d. ef annar þyrfti skyndilega að leysa af. Heilar eldri flugmanna og flugumferðastjóra er ögn hægari og aðeins lengur að læra nýja hluti en þeirra yngri. Á móti kemur að þeir áttu betur með að sjá heildarmynd, áttuðu sig betur á aðstæðum í þrívídd og átta sig á hvað skipti mestu máli.

Við lærum svo lengi sem við lifum

Ungt fólk er með ferskan og sprækan heila, það er með jafnmargar eða fleiri heilafrumur en þau sem eldri eru en taka samt stundum óskynsamlegar ákvarðanir, ekki satt? Það gæti starfað af því að þó að heilinn hafi svipað magn af heilasellum (gráa efnið) eru þær ekki slíðraðar (hvíta efnið), en hvíta efnið gerir hugræna vinnslu hraðari, skapar „breiðband“ í heilavefnum. Það er að koma í ljós að slíðrun er ekki lokið um og upp úr tvítugu eins og við héldum heldur er heilinn að bæta því við sig langt fram eftir ævinni einkum á svæðum sem tengjast því sem við sérhæfum okkur í. Mismunandi eftir fólki.

Þannig að við lærum svo lengi sem við lifum og þó að við týnum af okkur gleraugunum er okkur þessum miðaldra algerlega treystandi til að vinna vel og skara framúr á okkar sérfræðisviðum, hver svo sem þau eru. Unga fólkið er vissulega með fulla skynsemi og fljótt að læra en þau eldri hafa almennt séð betri dómgreind og dýpri eða víðari skilning. Vei fyrir því 😊

Byggt á „The secret life of the grown-up brain: the surprising talents of the middle-aged mind“ eftir B. Strauch.

Steinunn Eva Þórðardóttir, 2020

Birt þann

Blómstrun

Við erum kannski ekki vön að hugsa um blómstrun í sambandi við fólk. Nema kannski blómabörnin á hippatímabilinu. Þegar sálfræðingar tala um blómstrun í dag er meiningin gerólík “flower power”.

Blómstrun merkir að fólki líður vel og gengur vel.

Blómstrun helst í hendur við árangur

Blómstrandi einstaklingur er  heilbrigðari á líkama og sál (þó að þessi aðgreining sé óþörf). Hann er afkastameiri en aðrir þannig bæði hann og vinnustaður og/eða samfélag njóta góðs af.  Þegar talað er um að sumir blómstri í lífinu eiga sálfræðingar við að þeir búi yfir meira af jákvæðum tilfinningum eins og von, þakklæti, gleði og hamingju.

Blómstrandi fólk nær frekar árangri í lífi sínu, og það hefur orku eða kraft til að gera það sem það þarf og vill gera. Það að vera í góðum, heilbrigðum tengslum við fólkið í kringum þig skiptir mjög miklu máli. Einnig að taka þátt í nánasta samfélagi, fjölskyldusamkomum, vinnustaðaruppákomum og viðburðum í samfélaginu. Ég er ekki að segja að allir þurfi að vera með í götugrillinu á Írskum dögum eða leynivinaleiknum í vinnunni. En allir þurfa að „vera með” einhversstaðar í lífi sínu, vera hluti af samfélagi.

Fólk sem blómstar finnur frekar fyrir tilgangi í lífinu en aðrir. Það hefur eitthvað sem drífur það fram úr rúminu á morgnana, finnst það nógu mikilvægt að mæta í vinnunna eða koma krökkunum í skólann eða hvað það er sem bíður. Sumir hafa hreinlega köllun, mæta í vinnuna til að gera heiminn betri, og það getur átt við næstum hvaða atvinnugrein sem er.

Von byggð á raunsæi

Blómstrandi fólk er þrautseigara og bjartsýnna en þau sem ekki blómstra eða eru að fölna. Sjálfsmynd þeirra sem blómstra er betri og félagsleg samskipti eru jákvæðari.

Það sem mér finnst mest skemmtilegt við þessa upptalningu er að þetta er allt eitthvað sem hægt er að hafa áhrif á. Alveg eins og hægt er að byggja upp líkamlegt þol og styrk með þolinmæði og æfingum, er hægt að byggja upp andlegt þol og vellíðan. Þú ferð auðvitað ekki frá því að vera alvarlega veikur eða slasaður yfir í að hlaupa maraþon á einni viku. En það væri hægt á lengri tíma. Sama má segja um alvarlegt þunglyndi eða vonleysi, þú breytir því ekki á augabragði en það er hægt að komast þaðan yfir í blómstrun. Þetta finnst mér svo fallegt við þessi fræði, það er svo mikil von í þeim. Von byggð á raunsæi nánar tiltekið.

Blómstrandi samfélag?

Þetta má taka lengra; vinnustaðir og samfélög geta blómstrað. Hugsaðu þér heilt bæjarfélag sem er hannað bæði ytra og innra til að auðga líf íbúa og ýta undir að þeir blómstri. Það er draumur minn fyrir minn bæ, Akranes, að hann verði blómstrandi bær.

Bær sem byggir á sannreyndum aðferðum til að láta fólki líða vel þar, væri það ekki eitthvað?

Birt þann

“Og skammastu þín svo!”

Skömm er vond

Ég skammaðist mín mikið sem barn. Ég veit náttúrlega ekki hvort aðrir gerðu það en svona eftir á að hyggja grunar mig að það hafi jafnvel verið óhóflegt. Ég var alls ekkert svo slæmur krakki, í mínu minni allavega.

„Þú ert nú meiri prófessorinn!“

Í þá daga tíðkuðust líkamlegar hirtingar ekki lengur en það þótti sjálfsagt að nota harkaleg orð sem vísuðu til persónuleika. “Þú ert nú meiri prófessorinn“. „Þú myndir týna af þér hausnum ef hann væri ekki skrúfaður fastur” voru frasar sem ég heyrði í ýmsum útgáfum. Það þótti ekki flott að vera prófessor á þeim árum, bara til að skýra þetta fyrir nútímafólki. Börn áttu að sjást en ekki heyrast og ekki vera að ónáða fullorðna fólkið. Í veislum fengu börnin síðast. Það átti ekki að klaga, ekki að monta sig og guð hjálpi þeim sem var með eitthvað væl! Athugið að þetta er sko ekki væl, ég er bara að rifja upp…

Skömm gerir aðeins ógagn

En alveg upp á síðkastið á seinni hluta míns þroskaferils, hef ég verið að endurskoða hugmyndir mínar, meðal annars til þess að skammast mín. Niðurstaða er kannski ekki alveg komin en mér sýnist margt benda til þess að það sé fullkomin óþarfi að skammast sín, nokkurn tímann. Og “hana þá” eins og ein dóttir mín sagði. Þó að við gerum mistök, gleymum til dæmis að skila inn skattaskýrslu, sem öllum öðrum tekst að gera, þá þarf ekkert að skammast sín. Það er ekki hjálplegt, gerir reyndar meira ógagn því það að skammast sín fyrir mistök, gerir það ólíklegra að fólk leiti sér hjálpar eða láti vita af því sem aflaga fór.

Sýndu þér góðvild. Ekki vera vonda nunnan í Westeros.

Skömm getur farið úr böndunum

Mjög raunhæft dæmi er þegar vinnustaður vinnur að stóru verkefni sem á að skila á ákveðnum tíma. Starfsmaður sem á að leysa ákveðin hluta verkefninsins en lendir í vandræðum, skammast sín fyrir það og lætur engan vita, vinnur daga og nætur og verður úttaugaður. Þegar málið loks kemst upp er kannski of seint að bjarga málum sem hefði verið “kökusneið” (e. a piece of cake) ef hann hefði strax leitað til samstarfsfélaga eða yfirmanns og þau leyst það saman.

Munurinn á sekt og skömm

Ef “mistökin” sem fólk gerir eru beinlínis refsiverð eins og að beita ofbeldi eða ræna, gerir skömm ekkert gagn heldur, en það er ekki þar með sagt að það sé í lagi. Það þarf að gera skýran greinarmun á sekt og skömm. Þetta eru eðlisólík hugtök. Ef ég geri eitthvað rangt, móðga einhvern í reiði bætir það ekki ástandið að skammast sín, en það að viðurkenna að hegðunin var óviðeigandi eða særandi og biðjast afsökunar eða bæta á einhvern hátt fyrir er mun gæfulegra viðbragð.

Hollast er að viðurkenna mistök

Brené Brown er bráðfyndin vísindasögumaður (vísindakona sem kynnir rannsóknir með skemmtilegum frásögnum) sem hefur rannsakað skömm og berskjöldun í mörg ár og er líklega hugmyndafræðingur “me-too”-byltingarinnar, a.m.k. rakst ég fyrst á þetta slagorð hjá henni, leiðréttið mig ef þið vitið betur. Niðurstöður hennar eru að skömm þrífst best í einangrun, þögn og dómhörku, en verst í nálægð samhygðar (empathy). Í hennar orðum: “The two most powerful words when we´re in struggle: me too” (tekið af https://www.ted.com/talks/brene_brown_listening_to_shame).

Þegar (ekki ef) við gerum mistök

Samkvæmt Brené Brown tengist skömm sterklega við fíkn, þunglyndi, ofbeldi, einelti, sjálfsvíg, átraskanir og árásargirnd. Meðan sekt hinsvegar er alveg á hinn veginn, fylgnin er neikvæð sekt gerir ólíkegra að þú hafir eitthvað af þessum neikvæðu fyrirbærum. Það að geta séð að það sem við gerðum passar ekki við hugmyndafræðina okkar og geta lært af því, er þroskandi og stuðlar að aðlögun. Þannig að þegar við gerum mistök, ekki “ef” því við erum víst öll mannleg, þá er skynsamlegra og hagkvæmara fyrir bæði einstaklinginn sjálfan og samfélagið að viðurkenna mistökin eða vanmáttinn eða hvað það er, biðjast afsökunar ef þess þarf, fá aðstoð eða lesa sér betur til og halda svo áfram sem betri manneskja.

Niðurstaða

Við finnum öll fyrir skömm öðru hvoru, ekki dæma þig fyrir það. Eina fólkið sem ekki upplifir hana eru siðblindingjar, en ekki dæma þá heldur. Það er ástand sem fólk velur sér ekki. Það sem við getum gert er að reyna að góma okkur þegar við erum dómhörð við okkur sjálf og sýna okkur frekar samhygð. Einkum á erfiðum stundum þegar við höfum gert einhvera bölvaða vitleysu. í staðinn fyrir að gera illt verra með hörku. Munum að þetta getur komið fyrir alla, við erum bara manneskjur eins og hinir en ekki fullkomin eins og okkur langar samt svo mikið til að vera. Hættu nú að skammast þín og farðu að sýna þér sömu góðvild og öðrum.

Birt þann

Það að lifa MEIRA

Muniði eftir sögunni af hjónunum sem fóru að rífast eftir 50 ára friðsamt hjónaband? Orð óx af orði og loks segir konan, “Hvernig getur þú sagt þetta við mig ég sem hef alltaf gefið þér sporðstykkið, uppáhaldið mitt, öll okkar hjónabandsár? Karlinn svarar, “Sporðstykkið, mér finnst ekkert varið í það en ég hef alltaf gefið þér hausinn sem mér finnst algert sælgæti.”

Þetta á að vera gamansaga en er samt svo hræðilega sorgleg. Fólk sem af misskilinni góðmennsku fer á mis við það sem þeim þykir best í marga áratugi. Misskilning sem auðveldlega hefði mátt koma í veg fyrir ef þau hefðu talað heiðarlega saman fyrr.

Raunveruleg góðmennska

Raunveruleg góðmennska hefði verið að ætla hinu hið besta og vera einlæg varðandi eigin þarfir og mörk. Söguhjónin hafa þvert á móti ætlað hvort öðru að gramsa til sín besta partinn en ekki opnað sig með sína löngun í ákveðinn part af fiskinum. Afleiðingin var sú að þau átu “vonda hlutann” í hálfa öld. Þau voru ekki að lifa MEIRA.

Að lifa meira

Það að tala heiðarlega um hvað það er sem er í lagi og ekki í lagi í samskiptum er gott bæði fyrir þig og aðra í kringum þig. Þetta kallar Brene Brown að lifa MEIRA (e. living BIG): Setja Mörk, tala af Einlægni og sýna Rausn.

Rausnin merkir það að ætla fólki góðan ásetning eða vilja.

Einlægni er að tala af heilindum og heiðarleika líka þegar það er óþægilegt.

Mörk er gríðalega mikilvægt að setja og passa að þau séu í takt við þau gildi sem okkur eru mikilvægust.

Við þolum oft verst það fólk sem ekki virðir mörkin okkar. Fólk sem truflar okkur þegar við erum í flæði í vinnunni. Biður okkur um viðvik þegar við erum undir miklu álagi. Eða tekur efni sem við höfum búið til og notar sem sitt. Í stað þess að trúa því að fólk sé viljandi að vanvirða okkur, tíma okkar eða afurðir er hagnýtara að vera sjálf/ur skýr með hvað sé í lagi. “Ég get því miður ekki hjálpað þér núna.” “Þegar ég er að klára önninna sem kennari þarf ég næði til að einbeita mér.”  Eða “Það efni sem er á heimasíðunni minni má nota til einkanota en ekki dreifa eða selja” og svo framvegis.

Hvað ef fólk er að gera sitt besta?

Ef þú vilt prófa að lifa MEIRA  geturðu spurt þig þessar spurningar:  Hugsaðu um einhverja manneskju sem pirrar þig til dæmis á vinnustaðnum. Gefðu þér næst að viðkomandi sé að gera sitt allra besta miðað við getu, hæfni og aðstæður sínar, einmitt núna. Hvernig breytir það upplifun þinni af aðstæðunum?

Skýrt er vinsemd (óskýrt er óvinsemd)

Það að tala ekki um það sem er í ólagi í samskiptum hvort heldur er vinahóps eða samstarfsfólks er mjög kröftug leið til að eyðileggja tengslin á alveg sama hátt og hjá hjónunum í byrjun. Ef allir aðilar eru að stilla sig til að halda friðinn er ekkert líklegra en að einmitt það moli traustið sem þarf að vera á milli til að tengslin haldist góð.

Það að lifa meira er að vera sjálfum sér trú, setja mörk og ætla fólki hið besta.

Birt þann

Verum 75% jákvæð

Eitt af því sem ég fæ oft að heyra þegar jákvæð sálfræði berst í tal, er að það sé nú óttaleg vitleysa að allt þurfi að vera jákvætt allan tímann. Þegar ég tek undir það dettur samtalið reyndar fljótt upp fyrir.  Kannski af því fólkið átti von á að ég færi að þrasa um þetta. En það er alveg hárrétt að það er ekki æskilegt að vera of jákvæður. Enda er það ekki það sem jákvæð sálfræði gengur út á.

Jákvæð sálfræði er vísindi

Hún er vísindin um hvað gengur vel og virkar vel hjá okkur mannfólki. Niðurstaðan er skiljanlega oft í takt við almenna skynsemi. Eða leiðbeiningar sem hafa fylgt okkur í árþúsundir frá spekingum og jafnvel glænýjum sjálfshjálpargúrúum. Munurinn er bara sá að það sem sálfræðin hefur fram að færa er byggt á rannsóknum. Vísindi byggja á rannsóknum en ekki brjóstviti eða reynslu, þó það fari sem betur fer oft, en alls ekki alltaf, saman.

Heppilegasta hlutfall jákvæðni

Ástæðan fyrir því að það er ekki gott að vera of jákvæð er að þau sem eru alltaf jákvæð og bjartsýn gætu skotið yfir markið. Þau myndu til dæmis ekki leita læknis vegna einkenna, ekki tékka á fallhlífinni áður en þau stökkva og svo framvegs því þetta “verður örugglega allt í lagi”.  Fólk sem er hinsvegar stöðugt neikvætt og svartsýnt myndi líklega ekki fara í flugvél yfirhöfuð. En það að vera hóflega jákvæð og bjartsýn er það sem reynist best. Nánar tiltekið er heppilegasta hlutfallið þegar fólk er þrisvar sinnum oftar jákvætt en neikvætt. Þetta hefur verið mælt í allskonar kringumstæðum hreinlega með því að greina samræður og viðtöl. Þetta hefur verið gert bæði í fyrirtækjum og í sjónvarpi. Þá er talið hve oft fólk segir jákvæða eða neikvæða hluti um íþróttaliðið sem það þjálfar, starfsfólkið sitt, samstarfsfólk eða nemendur. Samhljóma niðurstaða er að þetta tiltekna hlutfall spái velgengni og góðum árangri til dæmis í íþrótt eða viðskiptum. Lægra hlutfall spáir á sama hátt fyrir slæmu gengi og tapi.

Það er mikilvægt að innræta jákvæðni og von hjá börnum.

Það neikvæða hefur meiri vægi

Þegar samtöl hjóna eru greind er hægt að spá með talsverðu öryggi um hve lengi hjónabandið muni vara. Þar er ekki nóg að hafa þrenn jákvæð ummæli á móti einu neikvæðu, heldur er æskilegra að hlutfallið sé fimm á móti einu, telji nú hver fyrir sig. Ef hjón eru nærri hlutfallinu eitt á móti einu eru mestar líkur á að sambandið sé dauðadæmt og eigi stutt eftir. Það að það er ekki nóg að hafa eitt jákvætt á móti einu neikvæðu skýrist af því að það neikvæða hefur meira vægi. Leikarar kannast við það hvernig einn slæmur dómur drepur gleðina af fleiri jákvæðum. Þetta er innbyggt í okkur og hefur stuðlað að afkomu mannskyns en fyrir gott líf hvers einstaklings er betra að gleðjast. Það eru ekki nýjar fréttir. Predikarinn skrifaðir fyrir um 2000 árum: “Og ég lofaði gleðina því að ekkert betra er til fyrir manninn undir sólinni en að eta og drekka og vera glaður” (8:15).

Vonin getur bjargað heilsunni

Margir líta þannig á að það sé það sama að vera raunsær og vera svartsýnn. Það að horfa bjartsýnum augum á framtíðina sé hálfgerður kjánaskapur og draumórar. Það sé best að búast við hinu versta. Læknar höfðu hér áður fyrr miklar áhyggjur af því að vekja vonir hjá sjúklingum. Þeir hafa sem betur ferið áttað sig á því fyrir löngu að án vonar er ólíklegt að fólk geri það sem það þarf til að halda eða ná heilsu.

Ráð mitt er því einfalt eins og oftast: Vertu jákvæð/ur og bjartsýn/n 75% tímans og þér mun farnast vel!

Birt þann

Æfing í þakklæti

Allt sem þú gerir skiptir máli ekki síst það sem þú hugsar. Það er kannski ógnvekjandi tilhugsun því við upplifum oft að stjórna ekki alveg því sem gerist innra með okkur. Raunin er sú að það er hægt að stjórna hugsunum sínum, tilfinningar eru aðeins erfiðari en við getum samt valið hvernig við bregðumst við þeim.

Þakklætisæfingar

Það er hægt að gera margar sniðugar og einfaldar æfingar til að bæta okkur og stilla hugann. Ein sú albesta er þakklætisæfing. Þessi æfing eykur hamingju og sátt með lífið, dregur úr þunglyndis- og kvíðaeinkennum og eykur líkur á blómstrun. Hana má gera í huganum eða segja upphátt. Makar gætu t.d. sagt hvor öðrum í lok dags fyrir hvað þeir eru þakklátastir þann daginn. Róandi og uppbyggilegt koddahjal. Fyrir börn er þetta frábær leið til að koma fallegum hugsunum í kollinn á þeim fyrir svefninn og eiga gæðastund sem lyftir báðum aðilum upp andlega. Best er þó að gera hana skriflega. Bæði er það að skrifa hana áhrifaríkara en að segja eða hugsa og þá áttu þetta í áþreifanlegu formi. Gömul þakklætisæfing getur bjargað slæmum degi í framtíðinni, ef þú tekur stílabókina fram og lest yfir. Margföld áhrif sem sagt. (Barn gæti teiknað í sína þakklætisdagbók.)

Margir eru þakklátir fyrir kaffibollann á morgnanna. Mynd eftir Pablo Merchán Montes frá Unsplash

Það sem er þakkarvert

Æfingin felst í því að finna það þrennt sem þú ert mest þakklát/ur fyrir í dag/núna. Skrifa það niður, helst í sérstaka þakklætisdagbók (eða HappApp sem er frítt, íslenskt app) og leyfa sér að upplifa þakklætistilfinninguna á meðan. Þetta er jú æfing í þakklæti en ekki skriftaræfing. Þetta endurtekur þú daglega en mátt ekki nota sömu atriði nema þú sért einhverra hluta vegna sérlega þakklát/ur aftur seinna fyrir það sama.

Að kafa dýpra

Það eru mörg tilbrigði við þessa æfingu. Það má til að mynda bæta við hvaða þátt þú átt sjálf/ur í góðu atriðunum, það bætir sjálfsmyndina. Sumir velja að finna þrennt sem var skemmtilegt eða fyndið, það eykur gleði og þar með vellíðan. Ein leiðin til að nota þetta er þegar slæmu dagarnir koma og það er erfitt að vera þakklát/ur, eins og ef vatnið er tekið af, en þá er upplagt að velta fyrir sér hvað þarf til að við höfum rennandi vatn. Það eru ansi margir sem hafa lagt hönd á plóg og mikið af efni sem þarf til þess að við höfum þessa “sjálfsögðu” hluti.

Raunsæ jákvæðni

Þetta kann að hljóma eins og Pollíönnu-ismi sem er það að vera of eða óraunsætt jákvæð/ur. Hér erum við ekki að tala um að afneita því slæma heldur að leita markvisst að því góða sem raunverulega er til staðar. Það er því miður innbyggt í okkur að taka frekar eftir því neikvæða, (sbr. 3:1 hlutfallið) þannig að til að halda jafnvægi verðum við að “handvelja” að beina athygli líka að góðum hlutum. Á annars glötuðu rigningarsumri getum við verið raunverulega ánægð með ef það styttir upp einmitt í gönguferðinni eða glaðst yfir að eiga góða regnkápu. Fullkomlega raunsætt.

Síðan þegar sólin kemur loksins verðum við enn glaðari en á venjulegu sumri, ekki satt?

Mynd eftir Diego PH frá Unsplash

Birt þann

Styrkleikarnir þínir

Þú efast kannski stundum um það en þú hefur í alvörunni marga styrkleika. Nánar tiltekið höfum við öll 24 persónustyrkleika eða mannkosti, samkvæmt VIA kenningunni, sem studd er fjölda rannsókna. Það hvernig þeir raðast og blandast er einstakt fyrir hvert okkar og það sem gerir okkur að okkur sjálfum. Þessir eiginleikar eru alþjóðlegir og vel metnir af ólíkum menningum og trúarhópum. Það sem er kallað auðkennis- eða aðalstyrkleiki er oftast sá sem kemur hæstur út úr prófi sem hægt er að taka frítt á viacharacter.org. Til eru margar fleiri leiðir til að finna styrkleika þína en prófið er góð byrjun ef þú hefur áhuga.

Þinn aðalstyrkleikur bætir lífið

Í ljós hefur komið að við erum langflest blind fyrir okkar eigin aðalstyrkleikum. Trúlega af því að fyrir okkur eru þeir svo sjálfsagðir. Hinsvegar þegar við uppgötvum þá er það bæði skemmtilegt, svolítið eins og að hitta gamlan vin. Líkt og púsl falli á sinn stað. Bara það að bera kennsl á sinn eða sína aðalstyrkleika hefur góð áhrif og margfaldar líkurnar á að við blómstrum í lífinu. Það eru jákvæð tengsl við alla undirþætti blómstrunar. Þetta þýðir fleiri góðar og jákvæðar tilfinningar hjá okkur, sjálfsmyndin er heilbrigðari, fólk upplifir frekar að lífið hafi tilgang, þrautseiga er meiri, við tökum frekar þátt í samfélaginu, náum frekar árangri og erum bjartsýnni (Niemiec, 2018). Ef fólk notar aðalstyrkleikann á nýjan hátt daglega, í viku verða áhrifin enn meiri, líkurnar á blómstrun verða 18 sinnum líklegri. Blómstrun má síðan viðhalda alla ævi með ástundun og áminningu.

Styrkleikarnir þínir eru þarna, þú þarft bara að leita að þeim

Fleiri kostir styrkleikjagreiningar

Styrkleikar gagnast ekki bara okkur sem einstaklingum. Hjónabönd styrkjast ef hjón eru meðvituð um og kunna að meta auðkennisstyrkleika hvors annars. Fólk verður ánægðara á og trúrra sínum vinnustað ef það fær að njóta og nota styrkleikana þar. Yfirmenn mættu taka til athugunar að þegar samskiptin á vinnustað eru með  áherslu á styrkleika frekar en veikleika nær starfsfólkið mikið betri árangri í vinnu og starfsmannavelta minnkar. Þetta má eflaust yfirfæra í þjálfun, skóla og fleiri staði.

Þessi hefur eflaust ríka réttlætiskennd

Styrkleikarnir okkar birtast þegar þörf er á

Heppilegt er að nota styrkleika meðvitað til að hjálpa sér gegnum erfiðleika. Sá skapandi reynir kannski að finna frumlega lausn á því, t.d. í hugstormun, en það hentar skapandi fólki sérlega vel að kasta hugmyndum á milli í hóp. Áhugavert er að þegar virkilega reynir á kemur styrkleikinn oftast betur í ljós. Til dæmis sýnir foreldri sitt rétt andlit frekar þegar barnið er veikt heldur en þegar þau horfa saman á barnaefnið. Frumlega foreldrið gæti þá til dæmis prófað eitthvað nýtt sem bætir líðan þess. Foreldri með húmor slær á létta strengi og gerir lífið þannig ögn bærilegra en sú sem er sterkust í námsást leitar allra upplýsinga um veikindin.

Það er ástæða fyrir því hverjir fara í taugarnar á þér

Að lokum má benda á leið til að finna styrkleikana sína út frá því sem fer í taugarnar á okkur. Ef einhver á vinnustaðnum fer í þínar fínustu, er margt vitlausara en að gera lista yfir efstu og lægstu styrkleika þeirrar persónu. Líkur eru á að sá eða sú hafi þann styrkleika sem þú ert efst/ur í, mjög neðarlega og öfugt. Ef þú þolir ekki að hann gerir upp á milli fólks ert þú líklega með sanngirni sem auðkennisstyrkleika, en hann mælist lágur þar. Það er því aldeilis ekki rétt sem stundum er sagt að fólk pirri okkur því að það sé svo líkt okkur.

Skilningur kemur til bjargar

Bara það að átta sig á orsökunum getur dregið verulega úr ergelsinu. Skilningur eykur þolinmæðina. Það að átta sig líka á hvar styrkleikar þessa “pirrandi” einstaklings liggja getur ekki annað en bætt samskipti ykkar. Þar með batna líðan á vinnustaðnum. Niðurstaðan er að það að tileinka sér styrkleikanálgun gerir fyrst og fremst manni sjálfum gott. Nálgunin er líka framlag til bætts samfélags.

 

Eftirmáli

Styrkleikarnir 24 eru: Þakklæti, fyrirgefning, hógværð, hugrekki, heiðarleiki, þrautseigja, gætni, húmor, dómgreind, víðsýni, lærdómsást, forvitni, liðsheild/liðsmaður, forystuhæfni, sköpunargáfa, staðfesta, dugnaður, lífsorka, ást, góðmennska, félagsgreind, sanngirni, að kunna að meta fegurð og snilld, von og andlegt viðhorf. Merktu þá sem þér finnst vera þínir aðalstyrkleikar.

(Byggt að mestu á Character Strengths Interventions, a field guide for practitioners eftir Ryan M. Niemiec (2018) og vefsíðunni viacharacter.org)

Birt þann

Seig börn

“Þú ert rosaduglegur strákur”, segir tannlæknirinn, “já ég veit” svarar þriggja ára stráklingur rogginn. Þegar heim var komið þurfti að endurtaka söguna af dugnaðinum og amma sagði: “Þú er aldeilis “seigur”,” sem hann spurði hvað merkti og fékk svarið duglegur. Seigur gæti líka verið stytting á þrautseigur sem er náskylt dugnaði en ekki alveg það sama.

Þrautseigja

Þrautseigja er að hafa úthald til að klára hluti, líka erfiða. Það er að seiglast áfram í gegnum leiðinleg verk eða gegnum skólagöngu sem er leiðin að þeirri framtíð sem þú óskar þér en er ekki alveg sú nútíð sem þig langar mest að vera í, svo dæmi séu tekin.

Seigi ömmustrákurinn

Bjartsýni og þrautseigja

Eins og flest í fari okkar er þrautseigja að einhverju leyti meðfædd en það er hægt að hafa áhrif á hana og mikilvægt að börn læri þrautseigju og bjartsýni því það er svo gagnlegt í lífinu. Þeim sem eru bjartsýn gengur betur en próf myndu spá fyrir í skóla, þau taka sig frekar á þegar þau fá skell og eru bæði heilsuhraustari og ánægðari með lífið. Þessir eiginleikar tengjast það að sjá bjart framundan, en von um betri tíð, er að mínu mati lykill að þrautseigju.

Vonleysi eða von

Börn geta lært hvort heldur vonleysi eða von. Lært hjálparleysi er bæði uppskrift að slæmu gengi í skóla og þunglyndi. Því miður er líklegt að börn sem fá of erfið verkefni í skóla læri mjög hratt vonleysi sem kemur þannig fram að þau missa áhuga og hætta að reyna við námið af alvöru. Þetta á auðvitað við um öll verkefni. Ef foreldri gerir of miklar kröfur sem barnið hefur ekki möguleika á að standa undir gerist það sama. Ef kröfurnar eru þannig að barn á “alltaf” eða “aldrei” að gera eitthvað, eru þær óraunsæjar.

Börn eru alveg eins og þau eiga að vera

Börn eru stundum óþekk. Þau taka ekki alltaf til né segja alltaf satt, alveg eins og við fullorðna fólkið. Þau eru ekki fullkomin en eru samt alveg eins og þau eiga að vera, og elsku verð, eins og við. Hitt er líka til að foreldri elski barnið svo ógurlega að það geri of litlar kröfur og hlífi barninu á allan hátt. Ef barnið kvíðir fyrir prófi hringir foreldrið það inn lasið, ef það mætir og gengur illa er það prófið eða kennarinn sem er ómögulegur, því er alltaf skutlað í skólann því það er svo mikið vesen að ganga og svo framvegis. Þrautseigja og sjálfstrú lærist hinsvegar bara við að takast á við hluti og komast yfir erfiðleika.

Að innræta gróskuhugarfar

Það að innræta börnum gróskuhugarfar er ein undirstaðan, fyrst þarf uppalandinn reyndar að tileinka sér það, þannig virkar uppeldi, þú þarft að verða sú fullorðna manneskja sem þú vilt að barnið verði. Þau læra af því hvernig þú ert og hvernig þú tekst á við erfiðleika og mistök. Gróskuhugarfar er meðal annars að horfa á erfiðleika, mistök og gagnrýni með þeim augum að þú getir lært af þeim. Þá tapar þú aldrei, annað hvort tekst þér ætlunin eða þú lærir af mistökunum og getur jafnvel deilt fyndinni sögu. Mundu að hvort sem þú trúir því að þér mistakist eða náir árangri er líklegast að það gangi eftir, eins og haft er eftir Henry Ford.

Birt þann

Markþjálfun: Hvað finnst þér?

Markþjálfun er ekki tengd fótbolta eða markmannaþjálfun, þó að orðið sé skylt því að sækja að marki eða markmiði.

Hvað er markþjálfun?

Markþjálfun (e. coaching) felur ekki alltaf í sér markmiðssetningu eins og nafnið gefur til kynna. Markþjálfun snýst frekar um að sækja fram í lífinu og finna leiðir til að þróast áfram sem einstaklingur. Marksækjandinn, sá sem leitar til markþjálfa, vill kannski fá skýrari sýn á tilfinningar sínar, langanir eða hugsanir. Hann gæti viljað þekkja sig betur eða gera breytingar til hins betra á lífinu. Þær breytingar gætu verið að bæta heilsuna eða sambönd sín við mikilvægt fólk í lífi sínu. Markþjálfinn gefur ekki ráð heldur leiðir ferlið með góðri hlustun og spurningum.

Kraftur góðra spurninga

Það má hugsa sér að markþjálfin haldi spegli upp fyrir þann sem leitar til hans, þannig að fólki gengur betur að átta sig áhvað það er sem það vill. Eða eins og einhver sagði eftir fyrsta markþjálfunartímann sinn til að útskýra af hverju hann hefði verið svo hjálplegur: “Ég var spurð svo góðra spurninga að ég neyddist til að skilja sjálf hvað ég var að tala um!” 

 


 

 

 

 

 

Samúðarfull hlustun

Flestir kannast við það hvað það er gott að tala um vandamál, jafnvel við fólk sem veit ekkert um hvað málið snýst. Eiginmaður minn notar mig stundum til að fara yfir vandamál í sambandi við forritun. Þegar hann heyrir sig rekja hvað hann er búinn að gera áttar hann sig á hvað á eftir að prófa . Ég þarf ekkert að ráðleggja honum, enda væri það til lítils. Allar vinkonur þekkja þetta, hvað það er gott að segja hver annarri frá því er í gangi og fá samúðarfulla hlustun. Markþjálfun er þetta hvorutveggja, samúðarfull hlustun og greining á vanda en samt líka meira. Það er bæði ákveðin tækni og reynsla sem beitt er til að fyrst fá fram viðfangsefni og síðan að byggja upp gróskuhugarfar og sjálfstrú til að fólk taki þau skref sem það vill og eða þarf að taka til að laga til í lífi sínu eða kolli.

Hlutlaus hlustun

Marksækjandinn er stundum látinn gera æfingar í huganum. Hann á að sjá fyrir sér hvernig lífið gæti verið eða fara fram og aftur í tíma til að skoða breytingar eða hugsa um ákveðna þætti lífs síns. Það að hafa einhvern hlutlausan hlustanda sem veitir tíma og fulla athygli er fyrir flesta mjög orkugefandi og notaleg tilfinning. En markþjálfun getur líka verið tilfinningalega erfið, til að mynda ef þú þarft að horfast í augu við eitthvað sárt. Það sem þú færð hinsvegar ekki hjá markþjálfa er sjúkdómsgreining eða meðferð, til þess þarftu að leita til fagfólks eins og sálfræðinga eða geðlækna.

Mín kynni af markþjálfun

Undirrituð er í markþjálfunarnámi og átti í upphafi pínu erfitt með að taka því að þetta byggir að hluta til á grunni sem var alls ekki “í tísku” þegar ég var í sálfræðináminu. Mannúðarsálfræði og innsæi sem tengist Freud  var vægast sagt ekki hátt skrifað hjá kennurunum í HÍ, sem flissuðu þegar nafnið var nefnt. Upplifun mín er hinsvegar sú að með þessari viðbót hafi heilinn og hjartað náð jafnvægi. 

 

 

 

 

 

 

Í náminu sé ég hvernig allskyns starfstéttir hagnast á að bæta markþjálfun inn í starf sitt. Hárgreiðslufólk, kennarar, afgreiðslufólk, kynfræðingar, prestar, íþróttaþjálfarar, fólk í forvarna eða meðferðargeiranum og augljóslega er snilld fyrir fjölskyldufólk að tileinka sér viðhorf og hlustun markþjálfans. Eitt af því er að svara ekki spurningum beint heldur varpa þeim til baka á spyrjandann, spegla, fá viðkomandi til að hugsa sjálfan og finna svarið. Það nýstárlega við námið var einmitt að kennararnir svöruðu lengi vel engu, heldur var viðkvæðið: “Hvað finnst þér?” “Eða hvað heldur þú?” sem minnti mig á gamanleikritið “á sama tíma að ári”. Þar hafði karlinn farið í mannúðarsálfræðimeðferð og tileinkað sér þetta svar. Fyrir mig sem gamlan kennara var það alveg nýtt og mjög hressandi að læra án þess að vera “kennt” og byrja að æfa mig án þess að lesa fyrst kennslubókina. Mjög lærdómsríkt ferli skal ég glöð votta.

Myndin er úr bókinni Markþjálfun, vilji, vit, vissa eftir Matilda Gregersdotter, Arnón Má Másson og Hauk Inga Jónsson. Teiknari er Halldór Baldursson

Pistillinn birtist fyrst í Skessuhorni 17.5 2018

Birt þann

Merkingarfullt líf er fullt af streitu

Rannsóknir sýna að það fólk sem er undir mesta álagi, finnur fyrir mikilli streitu er á sama tíma það fólk sem er hamingjusamast og finnur mestan tilgang í lífinu. Álagið tengist því að hafa mikið af mikilvægum atriðum í lífinu.

Streitan er ekki hættuleg

Endurskoðun á rannsóknunum sem kenndu okkur að streita væri hættuleg heilsunni hefur sýnt að það er ekki streitan sem slík sem er hættuleg heilsunni heldur viðhorf okkar til hennar.

Þannig er að streituviðbrögð eru fleiri og flóknari en áður var talið. Flestir kannast við ótta-flótta (e.“fight-flight” ) viðbragðið. Sem sagt að fara annað hvort í árásarham eða flýja. Árásarhamur getur verið að bregðast við með reiði og geðvonsku. Flótti gæti lýst sér í afneitun, að horfast ekki í augu við vandamálin, heldur flýja þau til að mynda í óhóflegri líkamsrækt eða tölvuleikjum (sem hvoru tveggja er annars ágætt). Nýrra er ótti-flótti-frjósa (e.“fight-flight-freeze”), þá er kominn þriðji möguleiki sem er að lamast af ótta. Fólk sem hefur upplifað líkamsárásir eða nauðgun segir stundum frá slíkum viðbrögðum. Einnig þegar fólk fær mjög slæmar fréttir af sjúkdómum eða dauða. Þetta eru svolítið yfirdrifin viðbrögð við þessu venjulega hversdagslega stressi og vonandi tengir þú lesandi góður ekki við þau. Þriðja útgáfan er líklegri til að hæfa því, en það er svokallað “áskorunarviðbragð” (e. challenge). Það kemur fram þegar fólk mætir álaginu sem áskorun en ekki sem ógn. Það hefur í för með sér gjörólík líffræðileg viðbrögð, t.d. fer hormónið DHEA  út í blóðið. DHEA hjálpar við viðhald og uppbyggingu líkama, sem er beinlínis gott fyrir heilsuna. Venjuleg daglega streita vekur oftast þetta viðbragð og er því alls ekki til að óttast.

Hvað er þér mikilvægt?

Hugsaðu um hvað það er sem vekur streitu eða áhyggjur dagsdaglega, punktaðu það helst niður.  Til dæmis er það að koma börnunum í skólann á réttum tíma oft eitthvað sem hækkar blóðþrýsting foreldra.

 

 

 

 

 

 Af hverju er það mikilvægt? Svarið er auðvitað undir hverjum og einum komið. Það getur verið að lífsgildi ykkar sé að standa sig vel í lífinu og því mikilvægt að mæta þar sem maður á að vera. Það gæti líka verið að í ykkar huga sé menntun barnsins mikilvæg og þess vegna mikilvægt að það mæti, eða að þið hafið áhyggjur af ímynd fjölskyldunnar: “Hvað ætli fólk segi..?”,  eða ýmislegt annað sem kemur til greina. Málið er að við höfum oftast áhyggjur af því sem skiptir okkur máli, börnin okkar, vinnan, tengslin við fólkið í kringum okkur. Rannsóknir sýna að það fólk sem er undir mesta álaginu og finnur fyrir mikilli streitu er á sama tíma það fólk sem er hamingjusamast og finnur mestan tilgang í lífinu.  Álagið tengist því að hafa mikið af mikilvægum atriðum í lífinu.  Fagnaðu streituviðbrögðum því þau eru leið líkamans til að hjálpa þér að mæta álagi. Aukin hjartsláttur og öndun gefur ekki bara vöðvunum heldur líka heilanum, aukið súrefni, sem hjálpar þér að bæði leysa vandamálin og hlaupa á eftir krakkanum!  

Andaðu djúpt og segðu brosandi : “Ég er svo stressuð/stressaður.” Vitandi að það er gott og hjálplegt.

Ástarhormón og áföll

Loks langar mig að nefna enn eitt streituviðbragð sem er alls ekki slæmt en kemur fram við  mikla streitu eins og þegar hamfarir verða eða dauðsföll. Það nefnist tengslaviðbragð (e. tend and befriend) og lýsir sér í þörf fyrir að vera með fólki, og hjálpa til. Margir kannast við þetta frá sjálfum sér t.d. þegar vinir eða ættingjar verða fyrir sorg, við viljum hitta þau eða færa þeim eithvað sem léttir undir. Eða við heyrum fréttir af viðbrögðum venjulegs fólks við sprengjuárásum eða slysum, þar sem fólk opnar heimili sín fyrir bláókunnugu fólki eða leggur sig í lífshættu við að hjálpa þeim í neyð. Þegar þetta gerist fer hormónið oxýtósín (e. oxitocin) á fullt í líkamanum en það er þekkt sem ástarhormón og hefur meðal annars þau áhrif að styrkja hjartað og fyrirbyggja hjartaáföll.

Samantekt, gagnleg ráð:

  • Skoðaðu gildin þín, hvað er mikilvægt fyrir þig og af hverju? Þegar þú sérð að álagið í lífinu stafar af mikilvægum hlutum verður það ekki ógn heldur áskorun.
  • Ef áhyggjur og álag stafa af lítilvægum hlutum,mæli ég með því að hætta einfaldlega að láta þá stressa sig.  
  • Sýndu það hugrekki að fá aðstoð við verkefnin sem þér finnst þú ekki ráða við eða við að byggja upp sjálfstraustið. Talaðu um vandann, þú ert ekki sú eina eða sá eini sem ert í þessari glímu.
  • Síðast en ekki síst ræktaðu tengslin við fólkið í kringum þig, það er gott á svo margan hátt, það að hafa góð tengl bæði verndar þig og veitir stuðning þegar á þarf að halda.

Halló jólastress!

Bjóðum jólastressið velkomið. Það verður til af því að við viljum skapa ástvinum góðan tíma á jólunum, með vel völdum gjöfum, frábærum mat í hreinu og fallegu umhverfi, ekki satt? Ekkert ógnvænlegt við það. Bara ekki eyða of miklu, það gleður ástvini ykkar ekkert sérstaklega ef að þið farið á hausinn í febrúar …

Byggt að mestu á bókinni The upside of stress eftir Kelly McGonigal