Ég skammaðist mín mikið sem barn. Ég veit náttúrlega ekki hvort aðrir gerðu það en svona eftir á að hyggja grunar mig að það hafi jafnvel verið óhóflegt. Ég var alls ekkert svo slæmur krakki, í mínu minni allavega.
„Þú ert nú meiri prófessorinn!“
Í þá daga tíðkuðust líkamlegar hirtingar ekki lengur en það þótti sjálfsagt að nota harkaleg orð sem vísuðu til persónuleika. “Þú ert nú meiri prófessorinn“. „Þú myndir týna af þér hausnum ef hann væri ekki skrúfaður fastur” voru frasar sem ég heyrði í ýmsum útgáfum. Það þótti ekki flott að vera prófessor á þeim árum, bara til að skýra þetta fyrir nútímafólki. Börn áttu að sjást en ekki heyrast og ekki vera að ónáða fullorðna fólkið. Í veislum fengu börnin síðast. Það átti ekki að klaga, ekki að monta sig og guð hjálpi þeim sem var með eitthvað væl! Athugið að þetta er sko ekki væl, ég er bara að rifja upp…
Skömm gerir aðeins ógagn
En alveg upp á síðkastið á seinni hluta míns þroskaferils, hef ég verið að endurskoða hugmyndir mínar, meðal annars til þess að skammast mín. Niðurstaða er kannski ekki alveg komin en mér sýnist margt benda til þess að það sé fullkomin óþarfi að skammast sín, nokkurn tímann. Og “hana þá” eins og ein dóttir mín sagði. Þó að við gerum mistök, gleymum til dæmis að skila inn skattaskýrslu, sem öllum öðrum tekst að gera, þá þarf ekkert að skammast sín. Það er ekki hjálplegt, gerir reyndar meira ógagn því það að skammast sín fyrir mistök, gerir það ólíklegra að fólk leiti sér hjálpar eða láti vita af því sem aflaga fór.
Sýndu þér góðvild. Ekki vera vonda nunnan í Westeros.
Skömm getur farið úr böndunum
Mjög raunhæft dæmi er þegar vinnustaður vinnur að stóru verkefni sem á að skila á ákveðnum tíma. Starfsmaður sem á að leysa ákveðin hluta verkefninsins en lendir í vandræðum, skammast sín fyrir það og lætur engan vita, vinnur daga og nætur og verður úttaugaður. Þegar málið loks kemst upp er kannski of seint að bjarga málum sem hefði verið “kökusneið” (e. a piece of cake) ef hann hefði strax leitað til samstarfsfélaga eða yfirmanns og þau leyst það saman.
Munurinn á sekt og skömm
Ef “mistökin” sem fólk gerir eru beinlínis refsiverð eins og að beita ofbeldi eða ræna, gerir skömm ekkert gagn heldur, en það er ekki þar með sagt að það sé í lagi. Það þarf að gera skýran greinarmun á sekt og skömm. Þetta eru eðlisólík hugtök. Ef ég geri eitthvað rangt, móðga einhvern í reiði bætir það ekki ástandið að skammast sín, en það að viðurkenna að hegðunin var óviðeigandi eða særandi og biðjast afsökunar eða bæta á einhvern hátt fyrir er mun gæfulegra viðbragð.
Hollast er að viðurkenna mistök
Brené Brown er bráðfyndin vísindasögumaður (vísindakona sem kynnir rannsóknir með skemmtilegum frásögnum) sem hefur rannsakað skömm og berskjöldun í mörg ár og er líklega hugmyndafræðingur “me-too”-byltingarinnar, a.m.k. rakst ég fyrst á þetta slagorð hjá henni, leiðréttið mig ef þið vitið betur. Niðurstöður hennar eru að skömm þrífst best í einangrun, þögn og dómhörku, en verst í nálægð samhygðar (empathy). Í hennar orðum: “The two most powerful words when we´re in struggle: me too” (tekið af https://www.ted.com/talks/brene_brown_listening_to_shame).
Þegar (ekki ef) við gerum mistök
Samkvæmt Brené Brown tengist skömm sterklega við fíkn, þunglyndi, ofbeldi, einelti, sjálfsvíg, átraskanir og árásargirnd. Meðan sekt hinsvegar er alveg á hinn veginn, fylgnin er neikvæð sekt gerir ólíkegra að þú hafir eitthvað af þessum neikvæðu fyrirbærum. Það að geta séð að það sem við gerðum passar ekki við hugmyndafræðina okkar og geta lært af því, er þroskandi og stuðlar að aðlögun. Þannig að þegar við gerum mistök, ekki “ef” því við erum víst öll mannleg, þá er skynsamlegra og hagkvæmara fyrir bæði einstaklinginn sjálfan og samfélagið að viðurkenna mistökin eða vanmáttinn eða hvað það er, biðjast afsökunar ef þess þarf, fá aðstoð eða lesa sér betur til og halda svo áfram sem betri manneskja.
Niðurstaða
Við finnum öll fyrir skömm öðru hvoru, ekki dæma þig fyrir það. Eina fólkið sem ekki upplifir hana eru siðblindingjar, en ekki dæma þá heldur. Það er ástand sem fólk velur sér ekki. Það sem við getum gert er að reyna að góma okkur þegar við erum dómhörð við okkur sjálf og sýna okkur frekar samhygð. Einkum á erfiðum stundum þegar við höfum gert einhvera bölvaða vitleysu. í staðinn fyrir að gera illt verra með hörku. Munum að þetta getur komið fyrir alla, við erum bara manneskjur eins og hinir en ekki fullkomin eins og okkur langar samt svo mikið til að vera. Hættu nú að skammast þín og farðu að sýna þér sömu góðvild og öðrum.